W II połowie 2022 r. Centrum Wikliniarstwa zrealizowało ważny projekt „Ochrona tradycji wikliniarstwa w Rudniku nad Sanem” współfinansowany z programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Kultura ludowa i tradycyjna” oraz budżetu Gminy Rudnik nad Sanem.
Głównym celem projektu było przygotowanie tradycji wikliniarstwa do wpisu na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO. Za cele pośrednie obrano:
- zebranie i opracowanie dokumentacji na temat rodzin wikliniarzy – depozytariuszy tradycji
- umocnienie więzi wewnątrz wspólnoty depozytariuszy
- wzmocnienie pozycji wikliniarzy w społeczności lokalnej
- zwiększenie wiedzy wśród depozytariuszy, pracowników Urzędu Miasta i instytucji kultury o znaczeniu dziedzictwa kultury i formach ochrony
- inspirowanie młodych mieszkańców gminy do poznania i kultywowania tradycji wikliniarskich.
W ramach projektu realizowanych zostało szereg działań, których efekty w postaci lepszego poznania tradycji i ściślejszej integracji środowiska wikliniarzy będą istotnym wkładem w starania się o wpis na światową listę UNESCO. Poprzez działania projektowe podjęliśmy się usystematyzowania wiedzy na temat wikliniarstwa, potwierdzenia na arenie krajowej i międzynarodowej, że tradycja jest kultywowana dzięki międzypokoleniowemu przekazowi. To wszystko przyczyni się do większego zainteresowania ze strony młodszego pokolenia, zwiększy zainteresowanie tradycją ze strony nauki, wpłynie korzystnie na markę produktu, czyli polskiej wikliny i umiejętności naszych wikliniarzy.
Kluczowe były badania naukowe pod kierunkiem prof. Katarzyny Smyk z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, cenionej specjalistki w dziedzinie niematerialnego dziedzictwa kulturowego, które pomogły pogłębić wiedzę na temat tradycji wikliniarskiej. Jest to bardzo potrzebne, gdyż o ile sporo wiadomo na temat historii i wyrobów – materiału, splotów i stylów, to na temat depozytariuszy wiemy dużo mniej. W projekcie chcieliśmy nadrobić te niedobory, by wzmocnić i zintegrować środowisko wokół lokalnego dziedzictwa i jego wartości. W badania zaangażowani zostali nauczyciele i uczniowie Publicznej Szkoły Podstawowej nr 2 w Rudniku nad Sanem, którzy odwiedzili warsztaty wikliniarzy, przeprowadzali wywiady i wykonywali zdjęcia.
Oprócz badań projekt obejmował kwerendy w archiwach, przygotowanie rekomendacji do planu ochrony, warsztaty, debaty i konsultacje społeczne oraz wydanie cyfrowej publikacji.
Elementem wyróżniającym jest otwartość na wszystkie grupy społeczne. Do naszego projektu włączyliśmy grupę wikliniarzy z niepełnosprawnościami, którzy rozwijają swoje umiejętności w placówkach opiekuńczych.
Inauguracja projektu
9-10 września 2022 r. odbyło się uroczyste rozpoczęcie projektu. Do w sali konferencyjnej Centrum Wikliniarstwa przybyli liczni goście, m.in. poseł na Sejm Jerzy Paul, przewodnicząca rady ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Katarzyna Smyk, prezes Korporacji Wikliniarskiej Stanisław Szydełko, dyrektor Centrum Caritas w Rudniku nad Sanem ks. Tomasz Szostek, prezes Stowarzyszenia „Dobry dom” w Nowej Sarzynie Marek Piechuta, wikliniarze z Rudnika i okolic, a także młodzież z Publicznej Szkoły Podstawowej nr 2 w Rudniku nad Sanem. Gości powitał zastępca burmistrza Rudnika nad Sanem Dariusz Świta. Następne głos zabrał poseł Jerzy Paul, który przypomniał o dużym znaczeniu wikliniarstwa dla rozwoju gospodarczego i tożsamości kulturowej regionu. Andrzej Szoszkiewicz, koordynator merytoryczny projektu, omówił cele i poszczególne działania projektowe. Zwrócił też uwagę na etapy dochodzenia do wpisu na światową listę UNESCO. Profesor Katarzyna Smyk opowiedziała o pionierskim podejściu do badań naukowych w ramach projektu, w których uczestniczą uczniowie. Spróbują oni dotrzeć do wikliniarzy, zdobyć informacje o tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie i wykonać fotografie. Nagrane wywiady zostaną zredagowane zgodnie z szablonem opracowanym przez prof. Katarzynę Smyk. Na zakończenie pani profesor oraz dyrektor Centrum Wikliniarstwa Anna Straub wręczyły uczniom pamiątkowe powołania w skład zespołu badawczego.
Warsztaty i wywiady pilotażowe
Po spotkaniu inauguracyjnym odbyły się warsztaty dla liderów społeczności – pracowników Urzędu Gminy i Miasta, instytucji gminnych, nauczycieli i przedstawicieli społeczności wikliniarzy na temat celów badawczych w ramach projektu, a po nich warsztaty dla członków zespołu badawczego w zakresie technik przeprowadzania wywiadów etnograficznych prowadzone przez prof. Katarzynę Smyk. Podczas spotkania Jolanta Dragan, kustosz w Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, przeprowadziła pokazowy wywiad z przedstawicielem środowiska wikliniarzy. Potem odbyła się prezentacja szablonu wywiadu oraz jego omówienie. Po warsztatach młodzi badacze wraz z opiekunami wyruszyli przeprowadzać wywiady pilotażowe. Po zakończeniu prac młodzież spotkała się w ramach zespołu projektowego i przekazała swoje wrażenia.
Na drugi dzień, 20 września, odbyła się ewaluacja etapu pilotażowego. Profesor Katarzyna Smyk zebrała i omówiła wnioski z rozmów z wikliniarzami. Na tej podstawie wprowadziła korekty do szablonu wywiadu i poprawiony dokument został przesłany do wszystkich członków zespołu badawczego.
Kwerendy
Zaraz po rozpoczęciu projektu rozpoczęły się kwerendy w archiwach, bibliotekach i zbiorach, m.in. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, Muzeach Regionalnych w Rzeszowie, Rozwadowie i Lublinie, Centrum Wikliniarstwa w Rudniku nad Sanem, przeprowadzone przez pracowników Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej dr Izabelę Wodzińską i dr. Janusza Radwańskiego. Rezultaty kwerendy zostały opisane w publikacji cyfrowej podsumowującej projekt.
Warsztaty i debata w Centrum Wikliniarstwa
19 i 20 października 2022 r. odbył się drugi blok spotkań w ramach projektu „Ochrona i wzmacnianie tradycji wikliniarstwa w Rudniku nad Sanem”.
Dwudniowy blok rozpoczęła debata i konsultacje społeczne na temat wpisu na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO. Do podjęcia tego wyzwania przygotowywaliśmy się już znacznie wcześniej. Przełomowa była wizyta burmistrza Waldemara Grochowskiego oraz dyrektor Miejskiego Ośrodka Kultury Anny Straub w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego w Warszawie. Podczas spotkania, na które przybyli przedstawiciele środowisk plecionkarzy z całej Polski, radca ds. UNESCO Joanna Cicha-Kuczyńska poinformowała o możliwości rozpoczęcia prac nad wpisem tradycji plecionkarstwa w Polsce na Listę UNESCO i przekazała najważniejsze informacje na temat kryteriów i procedury wpisu. Poinformowała też, że ostateczna decyzja zostanie podjęta na najbliższym posiedzeniu Rady ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, która przedstawi swoją rekomendację Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Nic dziwnego, że debata i konsultacje społeczne, które odbyły się 19 października w Centrum Wikliniarstwa w Rudniku nad Sanem, spotkały się z bardzo dużym zainteresowaniem plecionkarzy z Rudnika nad Sanem i innych ośrodków z Polski. Z uczestnikami połączyły się za pomocą łącza internetowego Joanna Cicha-Kuczyńska, radca ds. UNESCO w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, i prof. Katarzyna Smyk, przewodnicząca Rady ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Podczas debaty ekspertki poinformowały uczestników o procedurze wpisu oraz roli Ministerstwa oraz Rady. Następnie głos zabrał burmistrz Rudnika nad Sanem Waldemar Grochowski. – Zdajemy sobie sprawę, że proces jest złożony i będzie wymagał sporego wysiłku zarówno z naszej strony, jak i wszystkich chętnych środowisk plecionkarzy. Jesteśmy gotowi podjąć się tego wyzwania, to dla nas ogromny zaszczyt, ale i wielka odpowiedzialność – mówił burmistrz. Jak zaznaczył, pomimo dobrze poznanej historii tradycji plecionkarstwa na naszym terenie, środowisko nie jest wystarczająco rozpoznawalne i przebadane, ponieważ chałupnictwo funkcjonuje w rozproszonych po całej gminie przydomowych warsztatach. Nieprzebadana jest też kwestia przekazu międzypokoleniowego i skali zainteresowania wikliniarstwem wśród młodych osób. Z dużym zainteresowaniem spotkała się prezentacja Andrzeja Szoszkiewicza, koordynatora merytorycznego projektu, który przedstawił szczegółowy harmonogram prac nad opracowaniem i oceną wniosków na światową listę UNESCO. Punkt po punkcie omówił też wniosek aplikacyjny do wpisu na światową listę. Następnie głos zabrali przedstawiciele plecionkarzy – Andrzej Pawlak, honorowy prezes Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Plecionkarzy i Wikliniarzy, Wojciech Świątkowski, prezes Stowarzyszenia Polskich Plecionkarzy, wicestarosta powiatu niżańskiego Adam Mach oraz Agnieszka Kopacz, dyrektor Biura Posła Jerzego Paula.
Warsztaty inspirujące dla wikliniarzy
Celem tego działania projektowego było zaprezentowanie dotychczasowych osiągnięć mistrzów wikliniarstwa z Rudnika nad Sanem oraz pokazanie potencjału, jaki ma plecionkarstwo oraz wyroby z wikliny. O swoich sukcesach opowiadali m.in. plecionkarze Ryszard Machowski, Marcin Jakubowski i Marcin Żuraw. Na slajdach pokazali swoje najlepsze dzieła i opowiadali historie swojego związku z tradycją. Następnie swoją wizję rozwoju plecionkarstwa i wikliniarstwa przedstawił prezes Korporacji Wikliniarskiej „Rudnik” Stanisław Szydełko. Andrzej Szoszkiewicz dowodził, że nastał korzystny czas dla plecionkarstwa i wikliny. Konsumenci coraz częściej poszukują ręcznie wyrabianych produktów z naturalnego materiału. Zrównoważony rozwój, na który stawia Unia Europejska, wymaga używania naturalnych materiałów pozyskiwanych lokalnie. Wiklina ma szansę zaistnieć w programie UE „Nowy Europejski Bauhaus”, który ma łączyć design, ekologię, dostępność społeczną i cenową oraz inwestycje, by wesprzeć realizację Europejskiego Zielonego Ładu. Na koniec wystąpił Zbigniew Strzyżyński, kierownik artystyczny Państwowego Liceum Plastycznego w Nałęczowie, oraz artysta plastyk Mirosław Iwański, którzy pokazali osiągnięcia szkoły oraz prace uczniów z wykorzystaniem wikliny m.in. do produkcji oryginalnych mebli. Uczniowie z Nałęczowa często goszczą w Rudniku nad Sanem na plenerach i wystawach.
Ostatnim punktem programu tego dnia było spotkanie z nauczycielami i uczniami – członkami zespołu badawczego, którzy podzielili się swoimi wrażeniami z wizyt w warsztatach wikliniarskich w celu przeprowadzenia wywiadów. Uczniom udało się dotrzeć do ponad 40 warsztatów.
Warsztaty w Centrum Caritas w Rudniku nad Sanem
W projekcie zaproponowaliśmy kilka nowatorskich elementów. Na jeden z nich warto zwrócić szczególną uwagę. To otwartość na wszystkie grupy społeczne, zwłaszcza na grupę wikliniarzy z niepełnosprawnościami. Mogą oni rozwijać swoje umiejętności w placówkach opiekuńczych, m.in. w Centrum Caritas w Rudniku nad Sanem, a także innych ośrodkach na terenie powiatów niżańskiego i leżajskiego. Dyskusja i warsztaty odbyły się 20 października w Centrum Caritas. Głos zabrali dyrektor Centrum ks. Tomasz Szostek, prezes Stowarzyszenia „Dobry Dom” w Nowej Sarzynie Marek Piechuta oraz terapeuci i podopieczni Centrum Caritas. Część z nich uczestniczy w zajęciach terapeutycznych w pracowni wikliniarskiej.
„Tradycja pleciona wikliną”
Publikacja w wersji cyfrowej jest cennym i zarazem efektownym zwieńczeniem projektu „Ochrona i wzmacnianie tradycji wikliniarstwa w Rudniku nad Sanem”. 132-stronicowy tom składa się z trzech części, a jego sercem są biogramy ponad 40 wikliniarek i wikliniarzy, które powstały w oparciu o wywiady zebrane w trakcie projektu. Bohaterowie opowiadają o pasji do wikliny, swoich mistrzach, pracodawcach oraz ulubionych wyplotach. Do ich pracowni zapukali uczniowie klas VI-VIII rudnickiej Publicznej Szkoły Podstawowej nr 2, by utrwalić ich opowieści. Nagrane teksty zostały następnie spisane i opracowane przez autorki wywodzące się z lokalnej społeczności: Annę Straub (dyrektor Miejskiego Ośrodka Kultury w Rudniku nad Sanem) oraz Agatę Piotrowską (koordynatorkę projektu z Urzędu Gminy i Miasta Rudnik nad Sanem). W efekcie powstał ciekawy zestaw życiorysów, które składają się na piękną historię tradycji plecionkarstwa na tle dziejów regionu.
Genezę pomysłu i realizację poszczególnych etapów opisuje w pierwszej części ceniona etnolożka, współautorka koncepcji i opiekun naukowy projektu dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS.
Pobierz publikację w PDF (9 MB)
Tom dopełnia dział zawierający dwa artykuły zrealizowane na podstawie kwerendy bibliotecznej i archiwalnej przez dwójkę badaczy z Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Pierwszy, autorstwa dr Izabeli Wodzińskiej, mówi o długiej historii plecionkarstwa na świecie, by potem skoncentrować się na dziejach Rudnika nad Sanem i tradycji wikliniarskiej zapoczątkowanego przez hrabiego Ferdynanda Hompescha 150 lat temu. Z kolei dr Janusz Radwański chronologicznie prezentuje stan badań na temat wikliniarstwa w Rudniku i najbliższych okolicach.
Zakończenie projektu
14 grudnia 2022 r. w Centrum Wikliniarstwa odbyło się uroczystość podsumowująca projekt „Ochrona i wzmacnianie tradycji wikliniarstwa w Rudniku nad Sanem”, podsumowujące szereg działań mających na celu przybliżyć tradycje wikliniarskie do wpisu na światową listę UNESCO.
– Przez kilka miesięcy intensywnych prac, rozmów i spotkań z sukcesem dotarliśmy do końca naszego projektu. Kluczowym jego elementem były badania naukowe pod kierunkiem Pani Profesor Katarzyny Smyk z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, wybitnej specjalistki w dziedzinie niematerialnego dziedzictwa kulturowego. To dzięki jej pomocy nasi uczniowie z Publicznej Szkoły Podstawowej nr 2 zebrali bogaty materiał na temat wikliniarzy z naszego miasta i okolic. Oprócz przeprowadzonych badań odbyły się także kwerendy w archiwach, przygotowanie rekomendacji do planu ochrony, warsztaty, debaty i konsultacje społeczne. Elementem wyróżniającym nasz projekt była otwartość na wszystkie grupy społeczne, w tym także na grupę wikliniarzy z niepełnosprawnościami – powiedział Waldemar Grochowski, burmistrz Gminy i Miasta Rudnik nad Sanem.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
